Injil yoki al-Kitob odatda asl tillarda (ibroniy va yunoncha) o’qilmaydi. Bu tillarda mavjud emasligi uchun emas. Mavjud Bibliyani olimlar asl nusxada o’qish uchun universitetda ibroniy va yunon tillarini o’rganishadi.. Ammo ko’pchilik imonlilar ibroniy va yunon tillarini bilishmaydi, shuning uchun ular Bibliyani ona tillariga tarjima qilingan holda o’qiydilar. Binobarin, Bibliyaning asl nusxasi bizda deyarli topilmaydi, bu esa Bibliyaning asl matni yo’qolgan va boshqa tillarga tarjimalar uning ma’nosini buzgan degan fikrga olib keladi. Ammo bunday xulosalar chiqarishdan oldin, keling, al – Kitob yoki Injilni tarjima qilish jarayoni haqida ko’proq bilib olishga harakat qilaylik. Biz buni ushbu maqolada ko’rib chiqamiz.
Tarjima va transliteratsiya
Birinchidan, asosiy tarjima usullaridan biri bilan tanishib chiqamiz. Tarjimonlar baʼzan boshqa tilga soʻzni maʼnosiga koʻra emas, balki tovushiga koʻra tarjima qiladilar, ayniqsa ism yoki unvonlar tarjimasida. Ushbu usul transliteratsiya deb ataladi. Quyidagi diagramma matn bo’yicha tarjima va transliteratsiya o’rtasidagi farqni ko’rsatadi. “Xudo” so‘zini arab tilidan rus tiliga tarjima qilishning ikki xil yo‘li mavjud. Birinchisi maʼno jixatidan bizga “Xudo” so`zini beradi, ikkinchisi esa tovush jixatidan “Alloh” soʻzini beradi.
“Xudo” tushunchasi misolida bir tildan ikkinchi tilga tarjima va transliteratsiya ko‘rsatilgan
So’nggi yillarda arab va rus tillari o’rtasidagi o’zaro ta’sir kuchayib, “Alloh” atamasi rus tilida Xudoni belgilash uchun mustahkam o’rnatildi. Ismlar va nomlarni tarjima yoki transliteratsiyadan foydalanishning yagona qoidasi yo’q. Tarjimonni tanlash yangi atama tarjima qilinayotgan tilda qanchalik tushunarli bo`lishiga asoslanadi.
Septuaginta
Injilning birinchi tarjimasi miloddan avvalgi 250 yilda qilingan. Miloddan avvalgi, Eski Ahd (=Tavrot va Zabur) ibroniy tilidan yunon tiliga tarjima qilingan. Ushbu tarjima Septuaginta (yoki LXX) deb ataladi. Yangi Ahd keyinchalik yunon tilida yozilganligi sababli, uning mualliflari yunoncha Septuagintadan foydalanganlar.
Septuagintadagi tarjima va transliteratsiya
Quyidagi to’rtburchaklar tarjima jarayoni zamonaviy Bibliya matnlarida qanday aks ettirilganini ko’rsatadi:
Injilni (al-kitob) zamonaviy tillarga tarjima qilish jarayoni
Eski Ahdning ibroniycha asl nusxasi (Taurat va Zabur) 1-to’rtburchakga joylashtirilgan; bugungi kunda u Masoretik matn va O’lik dengiz varaqlari sifatida mavjud. Septuaginta ibroniycha-yunoncha tarjima bo’lganligi sababli, u 1 va 2 to’rtburchaklar orasidagi o’q rangda ko’rsatilgan. Yangi Ahd dastlab yunon tilida yozilgan, shuning uchun 2 to’rtburcahak Eski va Yangi Ahdlarni o’z ichiga oladi.
Pastki ikkita to’rtburchakda Injilning zamonaviy tillarga tarjimalari mavjud. Shu bilan birga, Eski Ahd ibroniy tilidan (1 -> 3) va Yangi Ahd yunon tilidan (2 -> 3) tarjima qilingan. Tarjimonlar avval muhokama qilinganidek, nom va sarlavhalarni berishda maʼno va tovush (transliteratsiya) boʻyicha tarjimani tanlashi mumkin edi. Bu tarjima va transliteratsiya deb nomlangan yashil o’qlar bilan tasvirlangan ; Tarjimonlar bu ikki usuldan birini qo‘llashlari mumkin.
Muqaddas Kitobning buzilganligi masalasida Septuaginta guvohliklari
Miloddan avvalgi 250 yilda Septuaginta ibroniy tilidan tarjima qilinganligi sababli, biz (yunon tilidan ibroniy tiliga qayta tarjima qilish orqali) o’sha davr tarjimonlari qo’lyozmalarining qaysi matni borligini bilib olamiz. Ikki matn deyarli bir xil bo’lganligi sababli, bu Eski Ahd kamida miloddan avvalgi 250 yildan beri o’zgarmaganligidan dalolat beradi. Bir necha asrlar davomida Septuaginta Yaqin Sharq va O’rta yer dengizida yahudiylar, nasroniylar va hatto butparastlar tomonidan o’qilgan – hozirgi kunga qadar u Yaqin Sharqda keng qo’llanilgan. Agar kimdir (yahudiylar, nasroniylar, kimdir) Eski Ahd matniga o’zgartirishlar kiritsa va uni buzib ko’rsatsa, Septuaginta asl ibroniy tilidan farq qiladi. Ammo bu ikki matn mohiyatan bir xil.
Xuddi shunday, masalan, Iskandariya yoki Misrda kimdir Septuaginta qo‘lyozmalarini o‘ziga xos tarzda qayta yozgan bo‘lsa, Iskandariyadagi qo‘lyozmalarning nusxalari Yaqin Sharq va O‘rta yer dengizidagilardan farq qiladi. Lekin ular yana bir xil. Shunday qilib, keltirilgan dalillar Eski Ahd matni hech qachon buzilmaganligini aniq tasdiqlaydi.
Septuaginta va zamonaviy tarjimalar
Septuagintaga Eski Ahdning zamonaviy tillarga tarjimalarida ham murojaat qilingan. Bugungi kungacha professional tarjimonlar Eski Ahdning chalkash parchalarini izohlash uchun Septuaginta matnidan foydalanadilar. Yunoncha tarjimani tushunish osonroq, shuning uchun ibroniy tilidan murakkab, noaniq parchalarni tarjima qilganda, tarjimonlar Septuagintaga murojaat qilib, 2250 yil avval tarjimonlar ushbu parchalarni yunon tilida qanday talqin qilganliklarini solishtirishadi.
Tarjima/transliteratsiya usullari va Septuagintaning roli haqidagi bilimlar bizga “Masih” va “Missiya” – yuksak vazifa — atamalari qayerdan kelganini va ularning Iso (Iso alayhissalom) bilan qanday aloqasi borligini tushunishga yordam beradi. Buni tushunmasdan turib, Injil kitobining asosiy xabarini tushunish qiyin bo’ladi. Keyingi maqolada Isoning barcha ismlarini ko’rib chiqing.