Zaburda muqaddima maqolasida Dovud alayhissalomning Zaburni ilohiy ilhom bilan yozilgan “Zabur”dan yozishni boshlagani, boshqa kitoblar esa keyingi payg‘ambarlar tomonidan yozilgani aytiladi. Ishayo “buyuk payg’ambarlar”dan biri sanaladi – ehtimol uning kitobi juda ko’p bo’lgani uchun. U miloddan avvalgi 750-yillarda yashagan. Quyidagi jadvalda Ishayo payg’ambarning Zaburning boshqa payg’ambarlariga nisbatan hayot yillari ko’rsatilgan.
Payg’ambar Ishayo (alayhissalom)ning Zabur payg’ambarlariga nisbatan hayot yillari vaqt jadvalida
Ishayo juda uzoq vaqt oldin (taxminan 2800 yil oldin) yashagan bo’lsa-da, u kelajak haqida ko’plab bashoratlarni yozgan, chunki Muso payg’ambar (a.s.) payg’ambar kelajakni bashorat qilishi kerakligi haqida aytgan. “Zabur muqaddimasi” maqolasida Sulaymon (alayhissalom)dan keyingi podshohlarning ko‘pchiligi fosiq bo‘lganligi allaqachon aytilgan edi. Bu Ishayo payg’ambar yashagan davrga ham tegishli. Uning kitobida biz Xudodan kelayotgan hukm haqida ko’plab ogohlantirishlarni topamiz (bu 150 yil o’tgach, Quddus bobilliklar tomonidan vayron qilinganida keldi – bu erda hikoyaga qarang). Shu bilan birga, Ishayo uzoq kelajak haqida bashorat qilib, Alloh insoniyatga o’ziga xos va hozirgacha misli ko’rilmagan alomat yuboradigan vaqtlarni bashorat qilgan. Bu yerda Ishayo to‘g‘ridan-to‘g‘ri Isroil shohi, ya’ni Dovud (alayhissalom) avlodlarini nazarda tutadi. Shuning uchun belgi “Dovud xonadoni”ga (Dovudga) qaratilgan:
Shunda Ishayo dedi:— Eshiting, ey Dovud xonadoni! Odamlarni bezdirganingiz sizlarga kamlik qilganday, Xudoyimni ham bezdirasizlarmi?! Endi Rabbiyning Oʻzi sizlarga alomat beradi: ana, qiz homilador bo’ladi, u oʻgʻil tugʻadi va Uning ismini Emmanuil qoʻyadi. Oʻsha bola yomonni rad etib, yaxshini tanlashni biladigan yoshga yetganda qatiq va asal yeydi.
Ishayo 7:13-15
Qanday jasur bashorat! O’g’il tug’adigan bokira qiz haqidagi bu bashorat nima? Bu shunchalik kulgili tuyuladiki, ko’p yillar davomida odamlar bu erda qandaydir xatolik borligiga ishonch hosil qilishdi. Albatta, agar inson shunchaki kelajakni bashorat qilmoqchi bo’lsa (va uni kelajak avlodlar uchun yozib qo’ysa), unda u bunday bema’ni gaplarni qilmaydi. Va shunga qaramay, u bizning oldimizda. Bugungi kunda bizning ixtiyorimizda bo’lgan O’lik dengiz o’ramlariga asoslanib aytishimiz mumkinki, bu bashorat juda va juda uzoq vaqt oldin – Iso (alayhissalom) tug’ilishidan bir necha asrlar oldin yozilgan.
Iso Masih (alayhissalom)ning bokira qizdan tug’ilishi e’lon qilindi
Iso Masih (alayhissalom)dan keyin ko‘p yillar o‘tgandan keyin bizlar, bu bashoratda U haqida so‘z yuritilishini bilamiz. Payg’ambarlarning hech biri – Ibrohim ham, Muso ham, Muhammad (alayhissalom) ham bokira qizdan tug’ilmagan. Yer yuzida yashaganlardan faqat Iso (alayhissalom) dunyoga shunday g’ayrioddiy tarzda kelgan. Uning tug’ilishidan ko’p yillar oldin, Alloh bizga Uning kelishining belgisini berdi – va bizni bokira o’g’li haqida ko’proq bilishga tayyorladi. Keling, ikkita fikrga e’tibor qaratamiz.
Onam unga Emmanuel ismini berdi
Birinchidan, o’g’il tuqqan bokira qiz Uning ismini Emmanuil qo’ydi. Bu ism “Xudo biz bilan” degan ma’noni anglatadi. Lekin buni qanday tushunish kerak ? Bu ismning bir nechta talqini boʻlishi mumkin, lekin ulardan biri Alloh taolo tez orada hukmni kutayotgan yovuz podshohlarga murojaat qilib, ularga oʻz rahmati alomati sifatida oʻgʻil farzand bergani – u ularga qarshi emas, balki “ular bilan boʻlishi mumkin”. Iso (alayhissalom) tug’ilganlarida, bir qarashda, Alloh taolo Isroil o’g’illarini xaqiqattan ham tark etgandek tuyulishi mumkin, chunki ular ustidan musofirlar hukmronlik qilayotgan edi. Bokira qizdan tug’ilgan o’g’ilning belgisi ularga Xudo ularni tashlab ketmaganligi, U ularga qarshi emas, balki ular bilan birga ekanligi haqida dalda bo’lib xizmat qildi. Injilda, toʻgʻrirogʻi, Luqo Xushxabarida aytilishicha, uning onasi Maryam (Maryam) oʻgʻlining yaqin orada tugʻilishi haqidagi xabar bilan farishta zohir boʻlganida, muqaddas qoʻshiq kuylagan. Qo’shiq quyidagi so’zlarni o’z ichiga olgan:
Maryam shunday dedi: “Butun vujudim bilan Egamni ulugʻlayman, Najotkorim Xudodan koʻnglim shod–xurram… Undan qoʻrqqanlarga U nasllar osha marhamat qiladi… Ota–bobolarimizga bergan vaʼdasi boʻyicha, Ibrohimga, uning nasliga Shafqat qilishni to abad yodida tutdi. Quli Isroilga yordam berdi.”
Luqo 1:46-55
Ko‘rib turganingizdek, Maryam farishtaning bokira qizdan o‘g‘il tug‘ilishi haqidagi so‘zlarini Parvardigorning Ibrohim va uning zurriyotlariga qilgan abadiy rahm-shafqatini yodda tutishi xaqidagi xabar sifatida talqin qildi. Allohning hukmi, Alloh Isroil o’g’illarini tashlab ketgan va endi ular bilan birga bo’lmaydi, degani emas.
Bokira o’g’li “yomonlikni rad etadi va yaxshilikni tanlaydi”
Bashoratda chaqaloq “yomonlikni rad etishni va yaxshilikni tanlashni” o’rganmaguncha “sut va asal yeyishi” haqida ajoyib bashorat mavjud. Ishayoning yozishicha, chaqaloq ongli ravishda qaror qabul qilish yoshiga yetishi bilan u yomonlikni rad etadi va yaxshilikni tanlaydi. Mening kichkina o’g’lim bor. Va men uni yaxshi ko’rgan bo’lsam ham, men yaxshi bilamanki, u hech qachon yomonlikni rad etishni va yaxshilikni tanlashni o’rganmaydi. Xotinim va men unga doimo buni o’rgatishimiz kerak: uni eslating, nasihat qiling, o’rnak ko’rsating, jazolang, yaxshi do’stlar orttiring, unga munosib odamlarni ko’rish imkoniyatini bering va hokazo. Biz unga yomonlikni rad etishni va yaxshilikni tanlashni o’rgatamiz. Lekin qancha urinmaylik, hech qanday kafolat yo’q. Endi men o’zim otaman, ota-onamni va ular meni “yomonlikni rad etishni va yaxshilikni tanlashni” o’rgatish uchun boshdan kechirgan qiyinchiliklarni hayrat bilan eslayman. Agar ota-ona farzandlarini tarbiyalash uchun hech qanday harakat qilmasa va ularga “o’tloqdagi o’t kabi” o’sishiga imkon bersa, ular yomonlikni rad etishni va yaxshilikni tanlashni o’rganishlari dargumon. Tabiatda go’yo “axloqsiz tortishish”ning ma’lum bir qonuni mavjud bo’lib, uni doimo engib o’tish kerak – bolani yovuzlikka tortadigan ma’lum bir tortishish bor.
Shuning uchun eshiklarimizda qulflar bor. Shuning uchun har bir davlatda politsiya kuchlari mavjud. Shuning uchun banklar shifr va parollardan foydalanadilar. Shuning uchun ham mamlakatlar doimiy ravishda yangi qonunlar qabul qiladilar. Biz doimo o’zimizni bir-birimizdan himoya qilishimiz kerak, chunki biz “yomonlikni rad etishni va yaxshilikni tanlashni” bilmaymiz.
Hatto payg’ambarlar ham har doim ham yomonlikni rad etib, yaxshilikni tanlashmagan
Ha bu shunday. Tavrot, Ibrohim payg’ambar (alayhissalom) o’z xotinini singlim deb ataganida, fir’avnga ikki marta yolg’on gapirganini aytadi (Ibtido 12:10-13 va Ibtido 20:1-2). Muso (alayhissalom) bir misrlikni o’ldirdi (Chiqish 2:12) va bir marta Allohning amriga g’azablanib, bo’ysunmay, o’ziga buyurilgan hamma narsani bajarmay qoldi (Sahroda 20:6-12). Muhammad payg’ambar Qur’onda kechirim so’rashga buyurgan (Sura 47:19), shundan xulosa qilishimiz mumkinki, u har doim ham yomonlikni rad etmagan va yaxshilikni tanlagan emas.
Bas, (ey, Muhammad,) Allohdan o’zga iloh yo’q ekanini biling va o’z gunohingiz uchun hamda mo’min va mo’minalar(ning gunohlari) uchun mag’firat so’rang! Alloh sizlarning (bu dunyodagi) kezadigan joylaringizni ham, (oxiratda) boradigan joylaringizni ham bilur.
Muhammad surasi 47:19
Muslimdan kelgan quyidagi hadisda payg’ambarning mag’firat so’rab duo qilganliklari aytiladi.
Abu Muso al – Ash’ariy otasining rivoyatiga ishora qilib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday duo qilganlar: “Allohim, gunohlarimni, johilligim va g‘am-tashvishlarimni mag‘firat et. Zero, Sen mendan ham yaxshi bilursan. Allohim, qasddan yoki boshqa yo‘l bilan qilgan (gunohlarimni) va qasdsiz va qasddan qilgan gunohlarimni mag‘firat et. (Bu gunohlar) hammasi menda. Allohim, o’ylamay yoki sekinlik bilan qilgan, shuningdek, yashirin yoki oshkora qilgan gunohlarimni mag’firat qilgin, chunki Sen ularni mendan ham yaxshi bilursan. Sen birinchi va oxirgisan va Sen hamma narsaga qodirsan”.
Muslim 35:6563
Dovud (alayhissalom) payg‘ambarning gunohlar kechirilishini so‘rab duo qilganlariga juda o‘xshaydi:
Rahm qilgin menga, ey Xudo, Sodiq sevging, cheksiz shafqating ila Itoatsizligimni olib tashlagin. Yuvib tashla barcha ayblarimni, Poklagin gunohlarimdan… Pokla meni issop oʻti ila, toza boʻlayin, Yuvgin meni, qordan ham oq boʻlayin. Gunohlarimdan chetga ol koʻzlaringni, Olib tashla ayblarimni.
Zabur 50:3-4, 9,11
Shunday qilib, biz payg’ambarlar ham xuddi biz kabi gunoh bilan kurashganini va ular ham kechirim so’rashlari kerakligini ko’ramiz. Odam alayhissalomning barcha avlodlarining ahvoli shu.
Bokira qizdan tug’ilgan muqaddas o’g’il
O’g’il haqida gapiradigan bo’lsak, u Ishayo payg’ambarning so’zlariga ko’ra, yoshligidan yomonlikni rad etishni va yaxshilikni tanlashni o’rgangan. Bu uning uchun tabiiy edi. Ammo bizning tabiatdan boshqacha tabiatga ega bo’lgandagina bu tabiiy bo’lishi mumkin. U bizning nasl-nasabdan emas edi. Boshqa barcha payg‘ambarlar, jumladan, otalari va ota-bobolari ham, o‘z nasl-nasablarini Odam Atodan olib boradilar, u sizlar bilganingizdek, yomonlikni rad etmagan va yaxshilikni tanlamagan. Otalarning xususiyatlari genetik jihatdan bolalarga o’tadi; shuning uchun Odam Atoning gunohkor tabiati barchamizga, jumladan, payg’ambarlarga ham o’tgan. Ammo agar bokira qizdan o’g’il tug’ilgan bo’lsa, unda Odam Ato otasi bo’la olmaydi. Bu o’g’ilning nasabnomasi boshqacha bo’ladi – shuning uchun u muqaddas bo’lishi mumkin. Shuning uchun Qur’on Maryamga erining ishtirokisiz o’g’il tug’ilishini e’lon qilgan farishta haqida gapirib, bu o’g’ilni “tug’ilgan avliyo” deb atagan.
(Jabroil) aytdi: “(Qo’rqmagin), men faqat senga bir pokiza o’g’il hadya qilish uchun (kelgan) Parvardigoring elchisidirman, xolos”. (Maryam) dedi: “Menga erkak zoti “tegmagan” bo’lsa, buzuq ayol ham bo’lmasam, menga qayoqdan farzand bo’lsin?!” (Jabroil) aytdi: “Shunday. Rabbing ayturki, bu (ish) Menga osondir. Biz u (bolani) odamlar uchun mo”jiza va O’z tomonimizdan bo’lgan rahmat (manbai) qilurmiz. Bu bitgan ishdir”. Bas, (Maryam) unga homilador bo’lib, u bilan birga yiroq bir joyga ketdi.
Maryam surasi,19:19-22
Payg’ambar Ishayo (alayhissalom) “Al-Kitob”ning boshqa barcha kitoblarida bo’lgani kabi, bokira qizdan tug’ilgan o’g’ilning yerdagi otasi bo’lmagan, shuning uchun gunohkor tabiatga ega emasligini juda aniq aytadi. Shuning uchun u muqaddasdir.
Odam-Ato haqida
Bokira qizdan o’g’il tug’ilishi haqida nafaqat payg’ambarlar gapirgan. Bu tug’ilish boshidanoq e’lon qilingan. Odam Atoning alomatida Alloh shaytonga aytgan la’natini o’qiymiz. Men bu so’zlarni yana bir bor keltiraman.
Dushmanlik paydo qilaman sen bilan xotin oʻrtasida, Sening zoting bilan uning zoti orasida. Uning zoti ezib tashlaydi sening boshingni, Sen chaqib olasan uning tovonini.
Ibtido 3:15
Allohning izni bilan Iblisdan (shayton) xam, Momo-havodan (ayol)dan xam avlodlar tarqaladi. Xotinning avlodlari va shaytonning avlodlari o’rtasida adovat, o’zaro nafrat bo’ladi. Shayton xotinning naslini tovonidan chaqadi, xotinning avlodi esa “shaytonning boshini ezadi”. Ushbu o’zaro adovat quyidagi diagrammada ko’rsatilgan.
Allohning jannatdagi va’dasiga ko’ra belgilarning o’zaro ta’siri
Izoh: Alloh taolo erga emas, xotinga nasl va’da qiladi. Bu holat, ayniqsa Tavrot, Zabur va Injilda (al – Kitob / Injil) ota nasliga urg’u berilganligi uchun juda g’alati. Zamonaviy G‘arb tanqidining bir qismi shunday fikrdaki, Muqaddas kitoblarga ayollar nasl-nasabiga e’tibor bermaydi. Ularning fikriga ko’ra, bu “jinsiy kamsitish”, chunki, faqat erkak avloddan o’g’illar keltiriladi. Ammo bizning holatlarimizda vaziyat boshqacha: bola (erkak chaqaloq) erning ishtirokisiz tug’iladi. Matnda faqat xotinning urug’i haqida aytilgan, biroq erkak haqida bir so’z yo’q.
Ishayo tilga olgan bokira qizning o’g’li ham xuddi shu nasl, ya’ni “ayolning urug’i”
Ishayo payg’ambarning bokira qizdan tug’ilgan o’g’il haqidagi bashorati shuni ko’rsatadiki, bir vaqtlar Eram bog’ida Alloh faqat xotindan (demak, bokira qizdan) tug’iladigan nasl berishni va’da qilgan. Men sizga ushbu matnni yana ochishingizni va Odam Atoning belgisini ushbu yangi nuqtai nazardan qayta o’qishingizni tavsiya qilaman. Siz hamma narsa birlashayotganini ko’rasiz. Tarixning boshidan Odam Atoning barcha o’g’illari bir xil kasallikka chalingan: ular “yomonlikni rad etishni va yaxshilikni tanlashni” bilishmaydi – otalaridan o’rnak olishadi. Shuning uchun ham Alloh taolo gunoh dunyoga kirganini bilib, Odam Ato naslidan bo‘lmagan bir Zot shaytonning boshini ezib tashlashiga va’da beradi.
Ammo bu Zot bularning barchasini qanday qiladi? Agar gap faqat Allohning irodasini e’lon qilish haqida bo’lsa, Ibrohim va Muso (alayhissalom) kabi boshqa payg’ambarlar buni to’liq e’lon qilganlar. Muqaddas o’g’ilning roli butunlay boshqacha. Ammo buni tushunish uchun Zaburni chuqur o’rganish kerak.