Bu masalani batafsil ko’rib chiqing va Ka’badan qora toshning g’oyib bo’lishi haqidagi hikoyani (hijriy 318 yil) misol qilib oling.
Asosan, Iso Masih (alayhissalom )ning xochdagi o’limini inkor etuvchilar An-Niso surasining 157-oyatini dalil sifatida keltiradilar .
Allohning payg’ambari Iso Masih ibn Maryamni biz o’ldirdik, degan gaplari tufayli (jazoladik). Holbuki, uni o’ldirganlari ham, osganlari ham yo’q. Faqat (boshqa bir kishi Isoga) o’xshatib qo’yildi, xolos. Albatta, uning to’g’risida bahslashganlar u haqda shubhadadirlar. Ularda gumonga ergashishdan boshqa biror (to’g’ri) ma’lumot yo’q. Aniqki, uni o’ldirmaganlar.
Niso surasi 4:157
Iso Masih xochga mixlanganmi ?
E’tibor bering, oyatda Iso Masih o’lmagani aytilmagan. Faqat: “Ular (yahudiylar) uni o‘ldirmaganlar”, deyiladi. Lekin bu bir xil emas. Injilda yahudiylar payg’ambarni qanday tutib olib, bosh ruhoniy Kayafaga so’roq qilish uchun olib kelishganini o’qiymiz .
Tong otdi. Yahudiylar Isoni Kayafa huzuridan olib chiqib, hokim Pilatning saroyiga olib bordilar. Oʻzlari esa bulgʻanishni istamay hukumat saroyiga kirmadilar, chunki bulgʻangan odam Fisih taomini yeya olmasdi.
Yuhanno18:28
Pilat Yahudiyadagi Rim prokurori edi. Yahudiylarning o’zlariga jinoyatchilarni qatl etishga ruxsat berilmagan, chunki ular Rim hukmronligi ostida edilar. So’roqdan keyin Pilat payg’ambarni askarlariga berdi.
Oxiri Pilat Isoni xochga mixlash uchun askarlariga topshirdi. Ular esa Isoni olib ketdilar.
Yuhanno19:16
Shunday qilib, Iso Rim askarlari tomonidan xochga mixlangan va Rim hukumati yahudiy emas edi. Payg’ambarning shogirdlari yahudiy boshliqlarini tanbeh qilib:
Bu odamga ota–bobolarimiz Ibrohim, Isʼhoq va Yoqubning Xudosi shifo berdi. Shu orqali Xudo Oʻzining Quli Isoni ulugʻladi. Ammo sizlar Isoni tutib berdingizlar. Pilat Uni ozod etishga qaror qilganda ham, sizlar Uni Pilatning huzurida rad etdingizlar. .
Havoriylar 3:13
Iso yahudiylar tomonidan rimliklar qo’liga topshirilgan va ular uni xochga mixlashgan. O’lgan payg’ambarning jasadi qabrga qo’yilgan.
Iso xochga mixlangan joyning yaqinida bir bogʻ bor edi. U bogʻda hali hech kim qoʻyilmagan yangi bir qabr bor edi. Oʻsha kun yahudiylarning Shabbat arafasi boʻlgani uchun ular, bu joy yaqinroq, deb Isoning jasadini oʻsha qabrga qoʻydilar.
Yuhanno19:41-42
Niso surasi 157-oyatda yahudiylar Iso Masihni xochga mixlamaganligi aytiladi . Bu to’g’ri. Buni rimliklar qilishdi.
“Maryam” surasi va payg’ambarning vafoti
“Maryam” surasi Iso Masih vafot etdimi yoki yo’qmi degan savolga aniq javob beradi.
Menga tug’ilgan kunimda ham, vafot etadigan kunimda ham, qayta tiriladigan kunimda ham salom (omonlik) bo’lur”. Ular (ya’ni, yahudiy va nasroniylar) shubha qilayotgan Iso ibn Maryam – Haq so’z mana shudir!
Maryam surasi 19:33-34
Bundan kelib chiqadiki, Iso Masih Injilda aytilganidek, o’z o’limini oldindan ko’rgan .
Isoning o’rniga Yahudo xochga mixlangan degan nazariya
Keng tarqalgan nazariyalardan biri shundaki, Yahudoning tashqi ko’rinishi shu qadar o’zgarganki, uni Iso Masih bilan adashtirish mumkin edi . Yahudiylar tomonidan tutib olingan va xochga mixlash uchun rimliklarga topshirilgan (u hali ham Isoga o’xshash edi) Yahudo (Isoga o’xshash) va nihoyat dafn etilgan (Iso qiyofasida). Bu nazariyaga ko’ra, Iso Masih o’limni totmagan holda osmonga ko’tarilgan. Qur’onda ham, Injilda ham bunday hiyla-nayrangga ishora yo’q, lekin bu fikr juda keng tarqalgan. Keling, buni batafsil ko’rib chiqaylik.
Tarixiy hujjatlardagi Iso al Masih
Iso Masih bir qancha dunyoviy tarixiy hujjatlarda tilga olingan. Keling, ulardan ikkitasini ko’rib chiqaylik. Rim tarixi Tatsit Iso payg’ambarning birinchi izdoshlari imperator Neron davrida qattiq ta’qibga uchragan yilnomasida Iso al-Masihni eslatib o’tadi. Tatsitus shunday yozgan:
“Neron … nasroniylar deb atalgan jirkanch ishlari uchun nafratlangan odamlar eng og’ir qiynoqlarga duchor bo’ldilar. Bu ism Tiberiy hukmronligi davrida prokuror Pontiy Pilat tomonidan o’ldirilgan Masihdan kelib chiqqan. Bir muncha vaqt bostirilgan bu g’arazli xurofot yana tarqaldi va bu yovuzlik paydo bo’lgan Yahudiyada emas, balki Rimning o’zida ham yovuzlik va uyatsizlik har tomondan to’planib, gullab-yashnagan joyda tarqaldi.
Tatsit, Annals, XV, 44
Tatsit shuni ta’kidlaydi
1) Iso al-Masih — tarixiy shaxs;
2) Iso Masih Pontiy Pilat tomonidan xochga mixlangan;
3) Iso payg’ambar vafotidan so’ng Yahudiyada (Quddusda) uning izdoshlari soni o’sa boshladi;
4) milodiy 65 yilga kelib (Neron davri) yangi ta’limot butun Rimgacha tarqaldi va imperator uni to’xtatishni o’rinli deb bildi.
Yahudiy harbiy rahbari va tarixchisi Iosif Flaviy birinchi asrda Yahudiyada sodir bo’lgan voqealarni batafsil tasvirlab berdi. Iso Masihning hayoti haqida u quyidagilarni yozgan:
“O’sha paytda, Iso ismli dono odam yashagan, U yahudiylardan ham, yunonlardan ham ko’plab izdoshlarni O’ziga jalb qilgan. Pilat, bizning eng taniqli odamlarimizni qoralab, Uni xochda o’limga hukm qildi, lekin ilgari Uni sevganlar Uni tark etmadilar. Xudoning payg’ambarlari U bilan bog’liq bu va boshqa ko’p narsalar haqida bashorat qilganidek, uchinchi kuni yana ularga tirik ko’rindi.
Iosif Flaviy, miloddan avvalgi 90 yil e., Yahudiylarning antiklari, xviii , 33
Iosif ta’kidlaydi:
1) Iso al-Masih haqiqatda mavjud bo’lgan;
2) Iso al-Masih diniy rahbar edi,
3) Iso al-Masih Rim prokurori tomonidan xochga mixlangan;
4) Isoning shogirdlari uni xochga mixlanganidan so’ng darhol tirilganini omma oldida e’lon qilishdi.
Yuqorida tilga olingan tarixiy hujjatlardan ma’lum bo‘lishicha, payg‘ambarning o‘limi hammaga ma’lum va shubhasiz haqiqat bo‘lgan va Rim dunyosi uning tirilishi haqida Isoning shogirdlaridan bilib olgan.
Tarixiy kontekst – Injil dalillari
Havoriylar kitobida shogirdlar Iso payg’ambarning tirilishini e’lon qilganidan keyin, ya’ni xochga mixlanganidan bir necha hafta o’tgach, Quddusdagi voqealar haqida shunday deyilgan:
1 Butrus bilan Yuhanno xalqqa gapirib turganlarida, bir necha ruhoniylar, Maʼbad mirshabboshisi va sadduqiy mazhabining baʼzi aʼzolari keldilar. 2 Ularning qattiq jahli chiqqan edi, chunki bu ikkala havoriy xalqqa taʼlim berib, Iso oʻlikdan tirildi, deb vaʼz qilayotgan edilar. 3 Ular ikkala havoriyni ushlab, vaqt kech boʻlgani uchun ertasi kun ertalabgacha qamoqda saqladilar. 4 Ammo bu xabarni eshitganlarning koʻpchiligi imonga keldi. Shunday qilib, imonlilarning orasidagi erkaklarning soni besh mingga yetdi. 5 Keyingi kun bosh ruhoniylar, yoʻlboshchilar, Tavrot tafsirchilari Quddusda yigʻildilar. 6 Oliy ruhoniy Xanan, Kayafas, Yuhanno, Iskandar va oliy ruhoniy oilasiga mansub boʻlgan boshqa erkaklar yigʻinda ishtirok etdilar. 7 Ular ikkala havoriyni oʻrtaga turgʻizib qoʻyib, soʻradilar: “Buni qanday qudrat bilan, kimning nomidan qildingizlar?” 8 Shunda Muqaddas Ruhga toʻlgan Butrus ularga shunday dedi: “Ey xalq rahnamolari va yoʻlboshchilari! 9 Agar bir xasta odamga qilingan yaxshilik tufayli bizdan hisob talab qilayotgan boʻlsangiz va bu odamning qanday qilib sogʻayganini soʻrayotgan boʻlsangiz, 10 sizlar, ey Isroil xalqi, hammalaringiz shuni bilib qoʻyinglarki, mana bu odam Nosiralik Iso Masih nomi bilan tamomila sogʻayib, oldingizda turibdi. Isoni sizlar xochga mixlagan edingizlar, Xudo esa Uni oʻlikdan tiriltirdi. 11 Axir, Iso toʻgʻrisida Muqaddas bitiklarda shunday yozilgan: «Ey binokorlar, siz rad etgan tosh Binoning tamal toshi boʻldi.»12 Najot boshqa hech kimdan kelmaydi. Uning nomi — butun olamda najot beradigan yagona nomdir.” 13 Kengash aʼzolari Butrus bilan Yuhannoning jasoratini koʻrdilar va ularning oʻqimagan, oddiy odam ekanliklarini bilib, hayron qoldilar. Butrus bilan Yuhanno Isoning sheriklari ekanini angladilar. 14 Shifo topgan odam ham ikkala havoriy bilan birga turgan edi. Shuning uchun xalq rahnamolari va yoʻlboshchilari uni koʻrib, ikkovining gaplariga qarshi biron soʻz ayta olmadilar. 15 Shunday qilib, ular havoriylarga: “Majlisxonadan chiqinglar”, deb buyruq berdilar. Soʻngra oʻzaro muhokama qila boshladilar: 16 “Bu odamlarni nima qilamiz? Bu ajoyib moʻjizani mana shu odamlar qilganini Quddusdagi har bir odam biladi, biz buni inkor eta olmaymiz. 17 Ammo bu xabar xalq orasida yanada yoyilib ketishining oldini olish uchun, bundan keyin Isoning nomi bilan hech kimga gapirmaysizlar, deb ularni ogohlantirib qoʻyamiz.”
Havoriylar 4:1–17
17 Shunda sadduqiy mazhabidan boʻlgan oliy ruhoniy va uning barcha sheriklari havoriylarga qahrini sochdilar. 18 Ular havoriylarni hibsga olib, davlat qamoqxonasiga tashladilar. 19 Ammo tunda Egamizning bir farishtasi qamoqxona eshigini ochdi, havoriylarni tashqariga olib chiqib, shunday dedi: 20 — Boringlar, Maʼbadda turib, bu yangi hayot toʻgʻrisidagi xabarni odamlarga aytinglar. 21 Havoriylar bu gapni eshitib, azonda Maʼbad hovlisiga kirdilar va odamlarga taʼlim bera boshladilar. Oliy ruhoniy va uning yordamchilari Maʼbadga keldilar va Oliy kengashni, yaʼni hamma Isroil yoʻlboshchilarini chaqirtirdilar. Havoriylarni olib kelish uchun qamoqxonaga odam yubordilar. 22 Maʼbad mirshablari borib, qamoqxonada havoriylarni topa olmadilar. Ular qaytib kelib, xabar berdilar: 23 — Borsak, qamoqxona mahkam qulflangan, soqchilar eshik oldida turishgan ekan. Ammo eshiklarni ochib ichkariga kirganimizda, ichkarida hech kimni topa olmadik. 24 Maʼbad mirshabboshisi va bosh ruhoniylar bu soʻzlarni eshitib, havoriylarga nima boʻldi ekan, deb hayron boʻldilar. 25 Shu payt bir odam kelib, xabar berdi: — Sizlar qamoqqa tashlagan odamlar Maʼbad hovlisida turibdilar, odamlarga taʼlim beryaptilar. 26 Mirshabboshi bilan mirshablar borib, havoriylarni hibsga oldilar, ammo zoʻrlik qilmadilar. “Odamlar bizni toshboʻron qilmasin”, deb qoʻrqdilar.
27 Ular havoriylarni olib kelib, Oliy kengash oldida turgʻizib qoʻydilar. Oliy ruhoniy ularga shunday dedi: 28 — Biz sizlarga, bu Odamning nomi bilan taʼlim bermanglar, deb qatʼiy taqiqlamaganmidik?! Sizlar esa butun Quddus boʻylab taʼlimotingizni yoyib yuboribsiz! Bu Odamning qonini bizning gardanimizga yuklayapsizlar! 29 Butrus bilan havoriylar shunday javob berdilar: — Biz insonga emas, Xudoga itoat etishimiz lozim. 30 Sizlar Isoni yogʻochga mixlab oʻldirgan edingizlar, ota–bobolarimizning Xudosi esa Uni tiriltirdi. 31 Xudo Isoni yuksaltirib, Oʻzining oʻng tomoniga oʻtqazdi. Isroil xalqi tavba qilsin, ularning gunohlari kechirilsin deb, Xudo Isoni Sarvar va Najotkor qilib tayinladi. 32 Biz bularga guvohmiz, Muqaddas Ruh ham guvohdir. Xudo Muqaddas Ruhni Unga itoat etadiganlarga inʼom qilgan. 33 Oliy kengash bu gaplarni eshitib, gʻazabga mindi, havoriylarni oʻldirmoqchi boʻldi. 34 Oliy kengashda xalqning hurmatiga sazovor boʻlgan bir Tavrot tafsirchisi bor edi. Uning ismi Gamaliyol boʻlib, u farziylardan edi. Gamaliyol oʻrnidan turib, havoriylarni qisqa vaqtga tashqariga olib chiqishlarini buyurdi. 35 Shundan keyin u Oliy kengashga dedi: — Ey, Isroil yoʻlboshchilari, bu odamlarni biron narsa qilmoqchi boʻlsangiz, ehtiyot boʻlinglar. 36 Esingizda boʻlsa, bir qancha vaqt oldin Fevdas degan odam buyuklikka daʼvo qilgandi. Hatto toʻrt yuztacha odam unga ergashdi. Ammo Fevdas oʻldirildi, uning izdoshlari tarqalib, yoʻq boʻlib ketdi. 37 Shundan keyin aholini roʻyxatga olish paytida paydo boʻlgan Jalilalik Yahudo bir qancha odamni ortidan ergashtirdi. U ham halok boʻldi, unga ergashganlarning hammasi tarqalib ketdi. 38 Shu bois sizlarga aytyapman: bu odamlarga qarshi biron harakat qila koʻrmanglar. Ularni oʻz holiga qoʻyinglar! Ularning rejalari va qilayotgan ishlari insonniki boʻlsa, bu ishlari barham topadi. 39 Agar Xudodan boʻlsa, sizlar ularni magʻlub qila olmaysizlar. Yana oʻzlaringiz Xudoga qarshi jang qilayotgan boʻlib qolmanglar. 40 Shunday qilib, Oliy kengash Gamaliyolning maslahatiga rozi boʻldi. Ular havoriylarni chaqirib, qamchi bilan savalatdilar, “Hech qachon Isoning nomi bilan gapirmaysizlar”, deb buyruq berib, qoʻyib yubordilar. 41 Havoriylar Oliy kengash huzuridan xursand boʻlib chiqdilar, chunki ular “Xudo bizni Isoning nomi uchun haqoratlanishimizga loyiq hisobladi”, der edilar.
Havoriylar 5:17–41
E’tibor bering: yahudiy boshliqlari shogirdlarning tirilish haqidagi va’zlarini to’xtatish uchun ko’p harakat qilishdi. Zamonaviy davlatlar yangi o’zgarishlardan qo’rqib, ularni boshidanoq to’htatishga harakat qilar ekan, yahudiy hukumati hibsga olish, tahdid qilish va kaltaklash orqali shogirdlarni to’xtatish uchun qo’lidan kelganicha harakat qildi. Ular hatto ba’zilarini qatl qildilar. Ammo shuni yodda tutingki, shogirdlar Quddusda yangi ta’limotni va’z qilishgan – bir necha hafta oldin Iso Al Masihga o’xshagan odam ommaviy ravishda qatl etilgan va dafn etilgan joyda. Bu xochga mixlangan kim edi? Payg’ambar edimi? Yoki Yahudo Isoga o’xshaydimi? Mumkin bo’lgan variantlarni ko’rib chiqing va qaysi biri eng maqbul ekanligini tahlil qiling.
Iso al – Masihning jasadi va qabri
Qabrga kelsak, faqat ikkita tahmin bo’lishi mumkin. Yo qabr haqiqatan ham bo’sh edi yoki unda payg’ambarga o’xshagan odamning jasadi bor edi. Uchinchi tahmin yo’q.
Aytaylik, Yahudo payg’ambar niqobi ostida xochga mixlangan, keyin uning jasadi qabrga qo’yilgan (Isoning jasadiga o’xshash). Endi bundan keyin sodir bo’lgan voqealarni tahlil qilaylik. Iosif ham, Tatsit ham, Havoriylar kitobi ham bir ovozdan guvohlik beradilarki, shogirdlarning Quddusda payg’ambarning tirilishi va hokimiyat tomonidan ta’qib qilinishi xochga mixlanganidan ko’p o’tmay boshlangan (Yahudo, chunki biz bu nazariyani asos qilib oldik). Bizning nazariyamizga ko’ra, Yahudo o’lgan (tirilmagan). Uning jasadi qabrda qoldi (va payg’ambarning jasadiga o’xshardi). Shogirdlar, yahudiy hukumati, Tatsit va Iosif tanani payg’ambarga tegishli deb noto’g’ri xulosa qilishgan, aslida bu Yahudoning jasadi edi (u faqat Isoga o’xshardi).
Savol tug’iladi. Nega Quddusdagi Rim va yahudiy boshliqlari, agar payg’ambarning jasadi hali ham qabrda bo’lsa, tirilish haqidagi mumkin bo’lgan mish-mishlarni to’xtatish uchun shunday qat’iy choralar ko’rishlari kerak edi? Shogirdlar xalq tomonidan payg’ambar tirilgan deb e’lon qilganlaridan nima? Agar Yahudoning jasadi (Iso Al Masihnikiga o’xshash) hali ham tobutda bo’lsa, unda rasmiylar uni xalqqa taqdim etishlari va shogirdlarining (u tirilgan deb da’vo qilgan) ertaklarini abadiy tugatishlari kerak edi. Hech kim qamoqqa tashlanishi, qiynoqqa solinishi yoki o’ldirilishi shart emas edi. Ammo ular buni qilmadilar-chunki taqdim etadigan hech kim yo’q edi. Qabr bo’sh edi.
Qora tosh, Ka’ba va Makka, va Madinadagi ulug’ masjidlar
Miloddan avvalgi 930 yilda. e. (318 hijriy yil) qora tosh ( al-hajar al-asvad ) Abbosiylar sulolasining muxoliflari bo’lgan shialar tomonidan o’g’irlab ketilgan va Ka’badan olib ketilgan. Tosh 23 yildan keyingina Ka’baga qaytdi. Ma’lum bo’lishicha, hatto qora tosh ham yo’qolishi mumkin!
Tasavvur qiling-a, ba’zi odamlar Ka’baning Sharqiy qismida qora tosh yo’qligini Makka buyuk masjidida (al-Masjid al-Xaram) olomon oldida e’lon qilishdi. Ular shunchalik ishonarli aytdilarki, ziyoratchilar qora tosh haqiqatan ham yo’qolganiga ishonishni boshladilar. Ikki ziyoratgohning qo’riqchisi (hadim Al-Haramayn ash-sharifayn) bu ma’lumotni qanday rad etadi? Agar bu yolg’on bo’lsa va qora tosh hali ham Ka’bada bo’lsa, uni odamlarga taqdim etish va shu bilan tosh ko’p asrlar davomida saqlanib qolganligini isbotlash oson. Va keyin yolg’on darhol ochiladi. Qora tosh asosiy masjidga yaqin, shuning uchun buni qilish oson. Agar qo’riqchilar ushbu bayonotni rad etish uchun qora toshni taqdim eta olmasalar, unda hijriy 318 yilda bo’lgani kabi tosh haqiqatan ham g’oyib bo’lgan degan xulosaga kelish kerak.
Endi tasavvur qilaylik, qora toshning yo’qolishi haqidagi bayonot Makkadan 450 km uzoqlikda joylashgan Madinadagi (Al-masjid an-Nabaviy) Payg’ambar masjidida qilingan. Ikki ziyoratgohning qo’riqchisi tomonidan rad etish qiyinroq bo’ladi, chunki odamlarga shuncha kilometr uzoqlikda joylashgan ob’ektni taqdim etish oson emas.
Ziyoratgohning nizo yuzaga kelgan joyga yaqinligi tegishli bayonotni rad etish yoki tasdiqlash jarayonini soddalashtiradi.
Yahudiy yetakchilari payg‘ambarning g‘oyib bo‘lganligi haqidagi xabarni inkor etish uchun uning jasadini taqdim qilmadilar…
Keling, xuddi shu mantiqni Quddusdagi Yahudo / Isoning jasadi bilan bog’liq vaziyatga o’tkazaylik. Jasad qo’yilgan qabr (Isoga o’xshagan Yahudoning jasadi bo’lgan) Iso Masihning shogirdlari uning tirilishini e’lon qilgan ma’baddan atigi bir necha metr narida joylashgan edi . Yahudiy yetakchilari qabrda yotgan jasadni (Iso alayhissalomning jasadiga o’xshash) odamlarga shunchaki ko’rsatsalar, bu gaplarning barchasiga osonlikcha chek qo’yishlari mumkin edi. Ammo haqiqat shundaki, tirilish haqidagi xabar (buni qabrga yaqin joyda inkor etish oson bo’ladi) payg’ambarning qabrida va’z qilina boshladi, u erda har kim bu ma’lumotni tekshirishi mumkin edi. Yahudiy yo’lboshchilari shogirdlarning so’zlarini inkor etmagani uchun, ularning taqdim etadigan hech narsasi yo’q edi.
Minglab odamlar Isoning Quddusda tirilishiga ishonishdi
O’sha kunlarda minglab odamlar Xudoga murojaat qilishdi va payg’ambar Iso Masihning jismoniy tirilishiga ishonishdi . Va agar siz o’sha kuni Butrusning va’zini tinglayotgan bo’lsangiz va shubhangiz bo’lsa, tushlik paytida jasad haqiqatan ham g’oyib bo’lganligini tekshirish uchun qabrga yugurmaysizmi? Agar Yahudoning jasadi (Isoning tanasiga o’xshash) hali ham qabrda bo’lsa, havoriylarga hech kim ishonmagan bo’lardi. Biroq, tarix minglab odamlar tirilishga ishonishganini aytadi. Agar payg’ambarnikiga o’xshash jasad hali ham Quddusda bo’lganida, bularning hech biri sodir bo’lmasdi. Yahudoning jasadi qabrda qolgan degan taxmin bema’ni va mantiqsizdir.
Yahudoning tanasi bo’lgan degan nazariya bo’sh qabrni tushuntirmaydi
Bu nazariyaning muammosi shundaki, agar Isoga o’xshash Yahudo xochga mixlangan va ko’milgan bo’lsa, unda uning jasadi hali ham qabrda bo’lishi kerak. Ammo qabr bo’sh va bu Isoning shogirdlarining xochga mixlanganidan bir necha hafta o’tgach , Hosil bayramida tirilishi haqida gapirishga va shu bilan butun harakatni boshlashga tayyorligini tushuntirishning yagona yo’li. Aynan payg’ambarning tirilishi haqida . Bundan tashqari, ular xochga mixlanish sodir bo’lgan shaharda va’z qilishdi.
Faqat ikkita maqbul tushuntirish mavjud: yo Isoning jasadiga o’xshagan Yahudoning jasadi hali ham qabrda, yoki Isoning o’zi dafn etilgan, ammo uning qabri bo’sh, chunki payg’ambar tirilgan. Isoga o’xshash Yahudoning xochga mixlangani va ko’milganligi haqidagi versiya bema’ni xulosalarga olib keladi va shuning uchun biz rimliklar tomonidan xochga mixlangan Iso Masih ekanligini va u o’limdan tirilganini haqiqat deb qabul qilishimiz kerak. Ihjil matni shunday deydi. Va tirilgan Iso bizga hayot in’omini va’da qilmoqda .
Bu masalani muhokama qilishda Kamming ulamolar va olimlarning sharhlarida sunniy matnlarga ishora qiladi .